Mendiko osterak: Bardeetako kortak

Bardeetan zehar buruturiko ibilbide honetan zenbait korta edo artegi tradizional ezagutzeko aukera izango dugu. Eraikin bereziak, egun erabilpen urria dutenak eta ondorioz erortzeko eta desagertzeko egoeran daudena. Bardeetako artzaien bizitzaren isla diren eraikin berezien ezaugarri nabarmenenak azalduko dira sarrera honetan zehar, Bardeetako erranguratsuak diren hiru ereduen bitartez.

Ibilbidearen xehetasunak Wikilocen:

Ibilbidearen bideoa:

Ibilbidea eta altimetria

Artegien ibilbidea

Ibilbidea 3 D formatuan:

Ibilbidearen altimetria

Bardeetako kortak ezagutzeko Txaro Mateo eta Pablo Ordunak idatzitako artikulua era bat gomendagarria da. Construcciones de uso ganadero en las Bardenas Reales de Navarra: corrales

y barreras. Txaroren baimenarekin bertatik moldatu dut irakurriko duzuen informazio gehiena.

Los Aguilaresen kotxea utziko dugu ibilbidea bertatik hasteko eta ondoren bertako erakusketa ezagutu ahal izateko. Ibilbide gehiena pista nagusietatik burutuko da, bi artegietarako azken zatia izan ezik.

Los Aguilares

Aparkalekuna kotxea utzi. Bisita itzuleran edo hasi aurretik burutu daiteke. Bertan informazio gunea eta erakusketa txiki bat dago. Webgunea bertan duzue.

Aparkalekua

Los Aguilaresetik errepidez abiatuko gara eta aurrerago Castil de Terrara eramaten duen pistatik mendi erranguratsu honetara aterako gara. Ibilbidea luzatu nahi bada aukeran dago, eta batzutan bertze aukerarik ez dago, poligonoa inguratu egiten duen pista osoari buelta eman behar izatea. Errepidez militarren baseraino eta handik pistatik Castil de Terrara.

Pistatik 10,2 kilometro inguru burutu ondoren bidegurutze batean ezkerretik joko dugu Corral de la Juntara joateko.

Los Aguilares

Artagien eraikuntza-material hurbilak eta inguruko ingurune naturaletik datozenak mantentzeagatik bereizten dira.

Bardeako antzinako gozamenerako, abeltzainaren, artzainen eta artaldearen beharrak nolabait asetzen dituen eraikin multzo bat eraiki izan da. Hain zuzen ere, oinarrizko azpiegitura horren erabilerari eta eraikuntzari buruzko araudia IX. kapituluan jasotzen da – 73-79 artikuluak –.

Corral de la Juntako itxigunea

Bardeako korralizen arkitekturaren esparruan, lurraren malkartsu eta soilera egokitzea da izendatzaile komuna. Gozamenduna denez, eta ez pribatiboa, ez da ikusten estatus sozialaren alde nabarmenik etxolaren eta korta-etxolaren artean.

Kokapenari dagokionez, Bardean ur-pilaketa bat ikus daiteke abelbideetatik gertu edo ur-puntuak eta putzuak dauden lekuetan.

Corral de la Junta

Eraikin horietan, ekaitzen edo ustekabeko gertakarien kasuan izan ezik, ezin izango dira zaldiak sartu. 1936ko urtarrilaren 14a baino lehen eraikitako kortek inguruan erein gabeko eremu bat izateko eskubidea dute. Era berean, 37. eta 75. artikuluetan

Debekatuta dago saroietan eta kontaderetan ereitea eta luberritzea, ezta 250 metroko inguru batean ere, horretarako erabiltzen diren kortetatik aurrera.

Corral de la Junta

IX. mendetik aurrera, Erronkariko Haraneko Pribilegioan jasotzen den bezala, artzainek mota horretako azpiegitura eraiki dezakete. Kontuan izan behar da erronkariarrak izan zirela Bardeako lehen kongozatzaileetako bat.

Corral de la Junta

Corral de la juntaren goiko taulan, antzinako harrobi bat dago. Bertatik atera izan dute harria artegia edo korta osatzeko, baita Bardeetako bertze eraikuntza zenbait ere egiteko.

Harrobia

Corral de la Junta harrobitik

Corral de la Juntaren eraikuntzaren inguru datu fidagarriak ditugu:

1. Batzarreko eskortan. Eraikuntza urtea: 1980. Errehabilitazioa: 1995.

2. batzarraren eskortan. Eraikuntza-urtea: 1975. Errehabilitazioa: 1999.

Corral de la Junta eta Bardeetako paisaia

El Yugo aldera

Corral de la Junta eta Bardeak

Kortaren barneko aldea eta inguruak behatzeko aukera izango dugu.

Artzain etxolaren sutondoa

Artzain-etxola

Artzainaren etxolari dagokionez, zenbait zantzuk adierazten dute zenbait korta tradizionaletan mendekotasun hori zuzenean komunikatzen zela «estalkiarekin».

Gaur egun, eraikin hori estalkiari atxikita egon ohi da, nahiz eta kasu batzuetan oraindik ere serenaoaren edo exentuaren hormen artean integratuta egon.

Txikia zen, eta ezinbestekoa zuen: sutegia, sua elikatzeko egurra, altzari gutxi eta lastaira. Instalazio horietan artzainek «egunez eta gauez» egiten zuten bizimodua.

Barneko eraikinak

Bardeetako kortetan, eraikuntzarekin eta xedearekin alderatuta desberdinak diren zonak bana daitezke. Guztiek dute estalki izeneko teilatua duen eremu babestu bat eta satinezko edo baretutako eremu bat. Espazio hauen ondoan artzainaren txabola edo etxola dago eta, batzuetan, babesleku bat.

Estalkia morteroz finkatutako harlangaitzezko aparailuan eraikitzen da.

Aipatzekoa da Errege Bardeako aztarna etniko-historiko eta arkeologikoek kontatzen digutela bertako biztanleei eskatzen zaien egokitzapen-zorroztasuna, askotariko baliabideak lortzeko, hala nola larrea, laborea, ura, karea, zura edo arraina bera.

Abeltzaintza-erabileretan izandako aldaketek, nabe motako eskortak ugaritzearekin batera, Bardeako lurraldearen mugetan edo inguruko biztanleguneetan, aldaketak eragin dituzte estalpeko espazioen barne-banaketari dagokionez. Gaur egun, parizioa eta mozketa bezalako lanak oso urriak dira Bardean, eta oso gutxitan egiten dira apriskoetan. Horrek eragina izan du abeltzainek

estalki barruan espazio garden bat dagoela hautematea. Hala ere, duela urte gutxi arte, kortaren eremu hori horma edo elementu mugikorren bidez banatzen zen, ganadu-sortak bereizita sartu ahal izateko.

Kanizozko teilatua

Bisita honen ostean berriz ere pista nagusira irten eta ezker aldetik aurrera jarraituko dugu eta kilometro eta erdi burutu ondoren ezkerretik abiatzen den pista hartu beharko dugu. Zazpi kilometro baino apurtxo bat gehiago burutu ondoren Corral del Cubilarrera iritsiko gara.

Corral del Cubilar

Korta hau berezia da benetan. Batetik mantentzen dituen egiturengatik, baina bereziki koba batean korta zaharra mantentzen duelako eta inguruan aljibe bat zuelako. Bardeetako gutxienetarikoa, bakarra ez bada, bere garaian fonda edo ostatu izan zuena eta beraz urte osoan zehar ireki eta erabilitakoa. Honen inguruko hamaika istoria bizirik diraute inguruko biztanle eta artzai trantsumanteen artean.

Corral del Cubilar

Erabilera-eskubideak, 73. artikuluan ezarritakoak, okupazioan eraikitzaileei edo «kausa-ahaideei» lehentasuna emateko ohitura adierazten du. Hala eta guztiz ere, edozein edukitzailek erabil ditzake instalazio horiek, baldin eta edukitzaileari jakinarazten badio, eta ezin da ukatu, berak ez badu eraikina erabiliko.

Corral del Cubilar eremu librea

Corral del Cubilar eraikin zaharra

Oro har, Bardeako kortak harlanduxkazko harriekin eraiki dira, gotorlekuko horma-egiturak osatuz. Kareosarekin, morteroarekin edo zementuarekin metatuta daudenez, haien sendotzeak eguraldi txarraren higadurari aurre egin diezaioke. Zenbait kasutan, izkinak sendotu egiten dira, eta harri handiagoak egiten dira, trabatuz. Ateen ate-zangoetan edo estalki barruko zutabeetan ere ikus daiteke hori.

Eraikin zaharreko aurriak

Eraikin zaharraren egiturak ikusgai

Lehen mailako beste irtenbide bat haitzulo naturalak erabiltzea izan zen, estalitako eta airearen, euriaren eta hotzaren gordeleku gisa.

Korta izenaren barruan sar daitezkeen instalazioak, labar-elementuak dituztenen artean adibide ederra dugu El Cubilarreko honetan.

Aterpe naturala

Aterpe naturala edo kobaren barneko aldea

Kobaren egitura

Aterpe naturala

Eraikin zaharraren egitura suntsiturik

Aterpe koba

Corral del Cubilar koba

Corral del Cubilar beheko egitura

Etxeen inguruan aljibea dago.

Aljibea

Corral del Cubilar aljibea

Aljibea

Aljibearen sarbidea

Corral Del Truco

Saroi-lurretan eraikita daude, eta inguruan espazio librea dute artaldea osatzen duten abelburu guztiak maneiatzeko, hainbat eragiketatan: txertoak, markatzea, saneamendua, ilea moztea...

Corral del Cubilar bisitatu ondoren, berriz ere bide beretik itzuliko gara eta Corral de la Juntako bidegurutzera iritsi aurretik, eskuinetik desbideratuko gara Corral del Truco bisitatzera.

Corral del Truco

Askak:

Horien kokapena desberdina da; izan ere, estalki barruko hormei atxikita egon daitezke, isolatuta, sabaitik zintzilik edo eskortaren ondoko ingurunean banatuta. Corral del Trucoren kasuan, bi sistema bereiz daitezke: kanpoaldean janlekuak zituzten, modu homogeneoan antolatuak, metalez eginak eta abereei janaria emateko erabiltzen zirenak. Hala ere,

barrualdean, egurrezko askak daude, eta horma txiki batzuen gainean jarrita, espazioa eta estalkia bereizteko balio dute, bi gelatan. Hau da, animaliak nahas ez daitezen erabiltzen dira.

Corral del Truco barrutik

Mota honetako eraikinek bi isurialdeko teilatua dute, eta zutabeak oso garrantzitsuak dira. Elementu horiek, hasieran, egurrez eraiki ziren, eta, ondoren, harriz. Hala ere, korta batzuetan zementua bezalako materialek gainjarri dituzte. Haren funtzio nagusietako bat gailurreko habearen pisua jasatea da, eta horren gainean dago estalkiaren gainerako egitura. Jasota dago eskortak, etxolak eta etxolak egiteko erabilitako habe, zutabe edo egur asko Pirinioetatik Bardeara iritsi zirela. Kargak jaisteko, almadiak erabili ziren, herri kongozagarrietan deskargatzen zituztenak, eta haietatik korralizetaraino, tiro-piztien laguntzaz eramaten ziren.

Corral del Truco

Sernau deritzon zatia:

Estali gabeko edo baretutako zatiak ere behin-behineko zatiketak izan ditzake, baina beste batzuetan horma batek banatzen du etengabe.

Trenkada horrek bao bat izan dezake, artzainaren komenientziaren arabera blokeatzen dena. Tarte hori egurrezko edo burdinazko keleta edo hesi baten bidez ireki edo ixten da, eta eremu hori beharren arabera zatitzeko aukera ematen dio. Aipatu behar da, oro har, hormak antzeko zatietan zatikatzen duela espazio estalia, eta bi eremu nagusi direla.

Corral del Truco

Corral del Trucoko sutondoa

Corral del Trucoko gela

Corral del Truco eraitsitako eremua

Teilatua:

Teilatua bi motatakoa da: ur edo isurialde bakarrekoa edo bikoa, nahiz eta azken hori nagusitzen den. Teilatu tradizionalak geruza-segida bat izan du – habeak, kanizoa, lokatza eta teila arabiarra –, estalkia modu iragazgaitzean ixten zutenak. Teilaren gainean, batzuetan, harriak jarri dira, ziertzoak teilak altxa edo mugi ez ditzan.