Mendiko osterak: Sástago zirkularra. Ebroko ingurua ezagutuz

2025(e)ko abenduaren 31(a), asteazkena

Sástago zirkularra. Ebroko ingurua ezagutuz

Sastago eta Ebro inguruak ezagutzeko ibilbide zirkularra. Sástago herriko karlistaldietako gotorlekutik abiatuz, Sástago herria, Virgen Montler baseliza, Alborge bere trujala eta elurzuloa eta Cinco Olivas bisitatuz. Ibilbide naturalistiko eta historiko honek 20 kilometro pasatxo, Ebro ibarra ezagutzeko aukera emango digu.

Ibilbideko xehetasunak Wikilocen:

Ibilbideko bideoa:

Ibilbidea eta altimetria.

Ibilbidea

Altimetria

Sástagoko gotorleku karlistan abiapuntua izango dut ibilbide eder hau burutzeko.

Panoramika gotorlekutik

Arratsaldeko azken orduetan Gotorlekura gerturatuko naiz eguneko azken argiekin argazki batzuk egiteko eta bide batez barnetik eraikina bisitatzeko.

Gotorlekua

Panoramika

Aragoiko Ondare arkitektonikoko webgunetik jasotakoa: Barruti irregularra da, pentagonala gutxi gorabehera, defentsa-bastioiak eta garitak ditu, eta erdiko aldean dorre karratua altxatzen da. Multzoa harlangaitzezkoa da, igeltsuz entokatua.

Gotorlekua

Sarbidearen aurretik lubaki bat dago. Sarrera bi hormen arteko bide zuzen batetik egiten da, eta horma horietako bat luzatu egin da, defentsarako ukondoan sartzeko.

Sarrera osatzen duen gotorlekuaren hormatalean, eta sarreraren alboetan, oinplano angeluzuzeneko bi gela edo gela zeuden, eta horien muturretan bastioiak nabarmentzen ziren. Erpina osatzen duen poligono irregularraren gainerako erpinetan ere bastioiak edo garitak altxatzen dira. Azken horiek oinplano zirkularra dute gutxi gorabehera, barrualderantz irekita daude eta gangatxo zakar batez estalita daude. Esparruko paramentu guztiak irekita daude, defentsarako gezileiho lerroekin.

Gotorlekua

Erdiko dorrea bat dator hirugarren karlistaldian eraikitako inguruko dorre optikoen ohiko tipologiarekin, nahiz eta goiko atal txiki bat izan, gainerakoek ez zutena. Oinplano karratua du, izkinak alakatuta (harlanduzkoak dira, gainerako harlangaitzezkoak ez bezala) eta hiru solairu, gaur egun desagertuta daudenak, baina oraindik paramentuan ikus daitezkeenak, gezileihoen lerroei esker. Beheko atala biltegi gisa erabiltzen zen, hurrengoa goarniziorako, eta errematea zabaltza bat zen, petrila kanoi-zuloetan irekita, seinale optikoetarako erabiltzen zena. Kasu honetan, zabaltzaren gainean, izkinetako batean, lau angeluko dorre txikiago bat zegoen. Angeluetako batean jarritako harlanduzko pilare batek eusten dio dorre horri zorutik.

Gotorlekua

1936ko Espainiako Gerra Zibilean CNTko indarrek erabili zuten.

Panoramika gotorlekuko dorretik

Eguzkiari agurra ematen.

Goizean goiz motxila prestatu eta ibiltzeko prest.

Gotorlekura joko dut bertatik Cinco Olivas eta ibilbidearen zati bat behatzeko.

Aurreneko argiak

Gotorlekua

Gotorlekuaren sarrera aurretik, bide bat Ebrorantz jaisten da. Bertatik abiatuko naiz.

Jaitsiera

Beheko partera iritsi eta zutoin batek norantza adieraziko dit. Oraingoan eskuin aldetik zubirantz joko dut.

Ezkuinera zubirantz

Aurrerago ezker aldera desbideratuko naiz, errepidea bertatik gurutzatzeko.

Errepidea gurutzatu

Bertze aldean bidexka batek troka batetara eramango nau eta bertatik Ebroko Alborge zubira jaitsiko naiz.

Alborge zubia

Zubira iritsi eta Ebroko ibai ertzetik, eskuin alderantz Sástagorantz joko dut.

Eskuinetik Sástagorantz

Tarte honetan Ebroko ertzetik doan pista zabaletik jarraituko dut.

Ebro

Ebro ibaian dauden konpuerta batzuetara iritsiko naiz. Bertatik urak meandroaren bertze aldera bideratuko dituzte elektrizitatea eskuratzeko.

Compuertas

Azpiegitura horren azpian hormigoizko bi zubi-bular daude, ibaiaren ibilguan sartzen direnak; material bereko sei pilare edo ostiko handi, horien artean burdinazko uhatea, eta forma prismatiko angeluzuzeneko goiko egitura bat, zementuz estalitako adreiluz egina. Bi pabiloi txiki ditu muturretan, erdiko tartetik gora. Gorputz-adar horiek estalki lauan errematatzen dira, eta erdiko atalak, berriz, isurialde bakarrean, uralita erabiliz. Era berean, aipatu behar da erdiko zatiak burdinazko baranda bat duela erdiko atalarekiko paralelo, material bereko plataforma baten gainean.

Bao bakarra du, eskuineko pabiloian irekia, burdinazko hesiz itxia. Gainerako paramentuan, beste sei bao irekitzen ziren, zementuz itsutuak izan direnak. Paramentu horrek moldura leun jarraitua du erremate-eremuan, bai bi pabiloietan, bai erdiko zatian, baita pilastra batzuk ere azken horretan.

Azkenik, Electro Metalúrgica del Ebro (EMESA) enpresari eman beharreko ur-emaria biltzen du. Ura mendiaren beste aldetik turbinetaraino eramaten duen tunel baten hasieran daude uhate horiek, Electro Metalúrgica del Ebro SA enpresaren turbinetaraino.

Konpuertas

Aurrerago jarraituko dut, herriko beheko partetik.

Ebro

Noriaren eraikinera iritsi arte. Hau bisitatuko dut.

Noria de la Parrilla

SIPCAtik bildurtako informazioa: Noria bat honela engranatutako bi gurpil handiz osatutako makina bat da: erdian ardatzagatik, erradioetan palengatik eta perimetroan kanjiloiengatik. Ebroren beheko ertzaren kasuan, ibaiaren ibilgura igotzeko helburua du, eta bertako urak dira indar eragile gisa jarduten dutenak, makinan mugimendu birakari bereizgarria sortuz.

Eskualde honetako noria guztiek, Kintotik Eskatronera, tamaina handia izan zuten, handienak 16 metroko diametrora iritsi ziren eta ohiko neurria 12 metrokoa izan zen.

Tramankulu handi eta astun horiei eusteko, egitura arkitektoniko sendo bat behar da, noria-kaxa esaten zaiona. Bi bloke luzanga dira (14-15 m-ko luzera x 2 m-ko zabalera x 6-7 m-ko garaiera, egitura ikusgaia), eta paraleloan daude alde luzean, 1,20 eta 1,60 m bitarteko distantzian, dauden adibideetan. Bloke horien erdian, gurpilaren ardatza bermatzen du, eta haien artean biratzen da, palek gogor bultzatzen baitute bien arteko espazio estutik sartzen den ur-zorrotada, eremuan kanalizoa deritzona. Bloke bakoitzaren muturretan bi ostiko edo pila altxatzen dira, altueran (6 m-tik 7 m-ra) altxatzen diren heinean beheranzko lodierakoak, eta horien gainean kanal bat bermatzen da, ura kanjiloietara botatzeko. Uraren isurketa hasten da noria bere biraketan punturik altuenera iristen denean eta jaisten denean. Egurrezko bi kanaletatik jasotzen da, atzeko piletatik aurreko piletara. Aurreko pilareak zeharkako ubide batek lotzen ditu elkarren artean, beti harrizkoak, eta egurrezko kanaletatik ura jaso eta ubide nagusiaren mailaraino eramaten du, ubide garai batetik.

Oro har, harlanduz eginak daude, tamaina erregularrekoak, ondo landuak eta trabatuak.

Oinarrizko eskema horren gainean, La Partillako noriak bi noria-kaxa ditu, eta erdiko pilen gorputza alboetakoen zabaleraren bikoitza da (4,20 m). Erdiko harraska hori eta kanpoaldea harlanduzkoak dira, eta albokoa, ertzari dagokiona, kareodun harlangaitzezkoa da, akueduktuari eusten dion horma bezalaxe. Horma hori, norialaren aurrealderako sarbidea errazteko, erdi-puntuko arkuteria estu batek irekitzen du.

Noria

Eta ondoren herrira igoko naiz kale batetatik.

Herrirako igoera

Eskolatik igaroko naiz eta herriko bertze aldera joko dut zubira jaisteko.

Eskolak

Zubitik Ebroko bertze ertzera igaroko naiz.

Zubia

Ebro

Zubiaren bertze aldera igaro eta ezkerretik abiatzen den pistatik, ibai ertzetik gora jarraituko dut.

Zubia eta Sástago

Zutoin batean norantzak eta denborak ageri dira.

Zutoina

Zubia

Neurri handiko obra da. Hiru arku handi ditu. Erdikoa (80 m argi) zabalagoa da, eta albokoak altuagoak. Gainera, arku horiek erdi-puntuko arku beheratuak dira, eta erdikoa, berriz, erdi-puntukoa. Behealdean taula laua dago, arkuen trazadura ia osoa galtzadaren gainetik irteten dela.

Panoramika zubiarekin

Hormigoiz egina dago, metalezko egituraren gainean. Arkuak artikulatuta daude. Arku bakoitzak hiru artikulazio ditu. Alboko arkuen alboetako errotulak pilareen edo estribuen ondoan daude, arku bakoitzaren abioan bertan; erdiko arku handian, ordea, errotulak taula baino altuagoak dira.

Ebroko ertzetik

Bidea aurreneko zubi batetara eramango nau. Troka ezberdinak gainditzeko zenbait zubi garaitu beharko dira.

Zubia

Ebro

Bideko une batean orkatz bat nire aurretik igaroko da.

Orkatza

Aurrerago bigarren zubi batetara iritsiko naiz. Hau, aurrekoa baino askoz handiagoa eta dotoreagoa.

Zubia

Baselizarantz segituko dut. Azken zubia igaro eta aldapan gora Ebroko terrazaren goiko aldera iritsiz.

Panoramika terrazatik

Montler amabirjinaren baseliza

SIPCAtik jasotako informazioa: Gurtzarako espazioei (eliza bera) beste gela lagungarri batzuk gehitzen zaizkie, erromesei eta antzeko zereginei arreta emateko. Gela horiek eraikinari burualdetik atxikitzen zaizkio eta elizaren bolumena estaltzen dute.

Habearte bakarra du, burualde zuzena eta ganbara txiki bat, zirkuluerdi-formako oinplanokoa. Habeartean, alboetan, bi kapera daude, burualdera luzatzen direnak, eta erabat inguratzen dute.

Montler birjinaren baseliza

Kanpoaldean, oinaldean dagoen elementu bat nabarmendu behar da, epistolaren aldean. Lau angeluko egitura da (kanpoaldeko harlanduzkoa eta barrualdeko harlangaitzezkoa), eta garaiera handieneko paramentuan lurretik bi metro baino gehixeago altxatzen da. Barruan, harlanduzko erdi-puntuko arkua duen ate bat dago, ermitarekin lotzen zena. Badirudi kanpandorrearen eraikuntza eten egin zela, nahiz eta materialak eraikinaren gainerako zatietakoetatik oso ezberdinak izan, nahiz eta aurreko eraikin bat ere izan daitekeen. Bigarren kasu honetan, zaila da haren kronologia, funtzionaltasuna eta haren ondoko ermita jasoaren eraikinarekiko harremana konpontzea.

Fatxadan bi sarrera daude, bat ebanjelioaren aldean, eraikinaren oinaldean dagoen gela angeluzuzen batera ematen duena. Gela hori habeartearen alboko hormari atxikita dago, baina guztiz independentea da, inkomunikatuta baitago; atea arku beheratuan dago; haren gainean Ruedako Monasterioko armarri bat dago.

Behatoki naturala

Atsedenalditxo baten ostean, baselizaren gibeleko partetik beherantz doan pistatik joango naiz.

Baselizaren gibeleko pistatik

Berriz ere Ebroko ertzera jaitsi eta eskuin aldetik pista jarraituko dut.

Ebro

Azkenik errepidera iritsiko naiz eta ezkerreko norantza jarraitu beharko dut Alborgera iristeko.

Herrira iritsi baino apurtxo bat lehenago errepide nagusia utzi eta eskuineko karrikatik herrira joko dut.

Eskuineko karrikatik segi

Alborge herriko plazara iritsiko naiz. Udaletxea eta eliza bertan daude.

San Lorenzo eliza

Oinplano gurutze latindarra, habearte bakarra, zazpi kapera kontrahormen artean eta dorrea oinaldean dituen eraikuntza da, beheko fatxadan integratua. Harlangaitzezkoa da, ertzetan hareharrizko harlandua du, eta zinborio oktogonalean eta kanpandorrean adreilua. Kanpandorrea harlanduzko zokalo batetik abiatzen da.

Kanpoaldea oso soila da, apaingarririk gabea. Fatxada oinaldean dago, dobela ez oso luzedun zirkuluerdiko arkuko portadarekin. Horma-hobi lauangeluarra du, santu titularraren irudi borobilarekin, eta teilatu-hegal mailakatua, izkina eta bloke paralelepipedikoekin.

Udaletxea

Elizaren gibeletik boloetara jokatzeko eremura hurbilduko naiz eta ondoren eskuineko eskaileretatik elur-zuloa bisitatzera.

Bolo jokoa

Elur-zuloa

Herriko biztanleek harrobi gisa erabiltzen duten hareharrizko hegal batean dago.

Hareharrian zulatuta dago putzua. Oinplano zirkularra du, 5 metroko diametroa eta 12-15eko altuera, eta igeltsuzko kareatz ugariz lotutako harlangaitzezko kupula batez estalita dago. Kupula hori da lur-mailatik irteten den elementu bakarra. Kupulan, bao zenital bat eta hiru albo irekitzen dira (horietako bat itsututa dago gaur egun), putzua kargatzeko.

Beherago, mendi-hegalean, sarbidea ireki zen.

Elur-zuloa

Harkaitzean zulatuta, beheranzko galeria bat dago, 5,40 metroko luzera duen mailaz hornitua, eta putzu barrura isurtzen da. Sarrerako egitura horri harlangaitzezko eustorma handi bat gainjarri zaio zaharberritze berrian, jatorrizko sarreratik pixka bat aurreratuta. Horrek ekarri du jatorrizko galeria kanporantz luzatzea, eta, beraz, gaur egun erdi-puntuko arkuko ahokadura baten bidez irekitzen da.

Barrualdeko hormak hareharri naturalezkoak dira oso-osorik, eta harlangaitzezko bi ilara sendotzen dira, diametro osoa behealdetik inguratuz.

Elur-zuloa

Elur-zuloa bistatu ondoren pistatik gora igo eta ondoren ezkerretik gazteluaren aurrietara joango naiz.

Gazteluaren aurriak

Alborge gaztelua izen bereko herritik hurbil dagoen muino baten gainean dago, Zaragozako probintziako Ebro ibaiaren beheko erriberako eskualdean, elizatik gertu, eta herritik sakan batez bereizita.

Gazteluaren aurriak

Alborge jatorri musulmanekoa da, eta bere toponimoak dorrea esan nahi du. Gaztelua musulmanek eraiki zuten XI. mendean, eta Aragoiko errege Alfontso I.a Borrokalariak konkistatu zuen (1133an, ziurrenik), Sastagoko Palmako bizilagunak bezala.

1165ean Aragoiko Alfontso II .ak Salzeko monje zistertarrei eman zien. 1199ean, hiribildua eta gotorlekua Ruedako monasterioaren eskuetara pasa ziren. XIV. mendean, Sastagoko jaurerriaren zati bihurtu ziren, eta, ondoren, Ruedako monasterioaren eskuetara itzuli ziren. Horrela, XVIII. mendera arte iraun zuten.

Gazteluaren aurriak

Gotorlekua Ebroko trafikoa kontrolatzeko eta zaintzeko eraiki zen.

Gaztelua 30 metro eta 15 metro inguruko defentsa-esparru angeluzuzen irregular txiki batek osatzen zuen. Horma-dorrea hondatuta dago oraindik, metro bat baino gehiagoko lodiera duten hormak ditu eta mutur batetik beheratuta dago. Dorrearen kontrako muturrean horma beheratuen aztarnak ikus daitezke. Halaber, dorrearen inguruko gutxieneko aztarna batzuk, batzuk ia identifikaezinak, eta ur-tangaren hondarrak. Beheko maila batean, haitzean landutako elurzulo bat dago.

Gazteluaren aurriak

Gaztelua bisitatu ondoren berriz ere bolo jokora eta elizaren gibeleko plazara jaitsiko naiz. Bertan iturri bat dago ura hartzeko.

Iturria

Eta beheko karrikatik, ezkerretatik jarraituko dut trujal zaharraren aurriak bisitatzera. Horren aurretik bidegurutzea dago. Gero eskuinetik beherantz pista horretatik segitu beharko dut.

Pistatik beherantz segi

Trujala

Herriko beheko partera jaitsi eta bertan parke bat dago, non olio-errotaren tresneri edo gurpil batzuk ikusgai diren ere.

Parkea

Pista jarraituko dut eta landa soroen artetik zubirantz gerturatuko naiz. Bidegurutze batetara iritsi eta ezker aldetik segituz errepiderantz.

Ezkerretara

Errepidera iritsi eta zubira joan aurretik, zuzen gurutzatuko dut txalupa edo Ebro zeharkatzeko barkeroaren etxea bisitatzeko.

Txaluparen etxera zuzen

Eraikinera iritsiko naiz eta bertatik Ebrora gerturatu ere.

Txalupariaren etxea

Txalupariaren etxea bi solairuko eraikin txiki bat da, eskualdeko etxeko arkitekturaren ezaugarriei eusten diena.

Ontziralekuak plataforma bat, eustorma bat eta lurreko maldan zulatutako eskailera batzuk ditu. Ontziratze-plataforma zementuz entokatutako lur-azalera angeluzuzena da. Hareharrizko harlanduz egindako eustormak eusten dio lurrari. Lurreko maldan zulatutako eskailera batzuetatik sartzen ziren bidaiariak oinez.

Ez dago amarralekuen aztarnarik, ezta sirgak erabiltzeko tornua gordetzeko eraikuntzarik ere.

Txalupaz gurutzatzeko gunea

Bisitaren ostean errepidera itzuli eta zubitik Ebroko bertze ertzera igaroko naiz.

Zubia

Ebro

Bertze ertzera iritsi eta oraingoan eskuinetik abiatzen den pista jarraituko dut.

Pistatik jarraitu

Pistaren parean azekia edo ubidetxoa ikusgai da tarteka.

Ubidea

Sastago udalerriko lur ureztatuetara ura iristeko sistema hoditeria horren bidez egiten da, aprobetxamendu hidraulikoko sistema boluntario gisa, hau da, desnibel hutsez, eta, gainera, ura bi noriatik (Montler eta La Partilla) mekanikoki jasotzeko sistemen bidez.

Ur-hargunea eskuinaldean egiten da, Cinco Olivasetik 800 m gora (hortik ere izen hori hartzen du), eta 600 m inguruko lurpeko ibilbideari ekiten zaio, Alborgeko zubiaren inguruan argitara ateratzeko. Hortik, urak 4 km inguru egiten ditu errekarekiko paraleloa den ubide batetik, Sastagoren kokalekua den muinoaren hasierara iritsi arte, eta, berriz ere, herriaren azpiko lurpeko eroanbide bat hasten da, haren kokapenaren zeharkako norabidean. Berriz ere kanpoaldera ateratzen da hegoaldeko etxe baten azpitik, bi adarretan banatuta: El Alaz eta La Rosa, herriaren hego-mendebaldean, Ebroren noranzko berean doana, ureztatzen dituena, eta bigarren adar bat, kontrako norabidean doana, ibarraren ipar-ekialdea ureztatuz, lurraren mailak iristen uzten dion lekuraino. Soberan edo erabili gabe dagoen ura Arrosako ubidearen bokaletik sartzen da berriro ibaira.

Eskuinera

Aurrerago bidegurutze bat izango da. Eskuinetik Ebroko ertzerantz jaitsiko naiz landa eremuen artetik.

Ebro

Zenbait tokitan ibaira gerturatuko naiz argazkiak egin ahal izateko.

Ebroko panoramika

Alborgeren parera iritsi eta berriz ere ertzera gerturatuko naiz argazkiak egiteko.

Alborge

Ebro

Apurtxo bat aurrerago Alborge herrira gurutzatzeko sirga zegoen tokira iritsiko naiz.

Alborgeko sirga

Txalupa zeharkatzeko tokia

Ebro

Sirga

Siegatik, ezker aldetik jarraitzen duen pistatik Cinco Olivas herrirantz joko dut.

Santiago eliza

SIPCAtik jasotako informazioa: Gurutze latindarreko oinplanoko eliza da. Alboetan kaperak ditu, oinaldean dorrea ebanjelioaren aldean eta sakristia txikia burualdeari atxikita beste aldean.

Zenbait lekutan, harrizko zokaloaren gainean eraikita dago, harlangaitzezko paramentuekin; dorrean eta fatxadan, adreiluzko zintarriak daude bertikalean eta horizontalean, eta bao apaingarriak markoztatzeko ere erabiltzen dira.

Kanpoaldean, gurutzadurako kaperen bolumen-jokoa, burualdea eta gurutzaduraren kupula ixten duen zinborio oktogonala nabarmentzen dira; halaber, kontrahormak ditu alboetan, eta horien artean sartzen dira kaperak.

Fatxada oinaldean dago, dekoraziorik gabe, aipatutako adreiluzko zerrendak izan ezik. Ateak adreiluzko zirkuluerdiko arkua du eta beste bi bao ditu, bata dorrean eta bestea fatxadan, zirkuluerdikoa eta arku beheratua, hurrenez hurren.

Cinco Olivaseko behatokitik

Elizaren aurretik igaro eta Ebro ikustera terrazara gerturatuko naiz. Taberna baten aurretik igaro eta ondoren herritik irteteko karrika nagusia jarraituko dut.

Taberna

Herriaren sarreran baseliza bat dago.

San José baseliza

Eraikin txikia da eta arkitektura- eta dekorazio-doitasun handia du. Oinplano angeluzuzena du. Kanpoaldean, paramentuak erabat kareztatuta dituela, begi bateko kanpai-horma bat (oinaldeko fatxadaren gainean) eta arku oso beheratuko hiru bao estu baino ez dira nabarmentzen, barrualdea argiztatzeko.

Atea oinaldeko horman irekitzen da, arku beheratuan. Barrualdea espazio unitarioa da, kanoi beheratuko ganga kamonatuz estalia, eta nabea zeharkatzen duen inposta molduratu batean bermatzen da. Paramentuak alboetako erdialdean eta burualdeko horman baino ez daude horma-hobi banaz animatuta.

Oinaldean koru altu bat dago, egurrezkoa, material bereko habeen gainean.

Ebro

640 metro inguruko luzera du. Alforque ibaiaren ertzean hasten da (ezkerraldean), eta 415 metroko trazadura du diagonalean. Tarte horrek bihurgune txiki bat egiten du, ibaiaren emariaren aldekoa, eta, azkenean, gainerako 225 metroak eskuineko ertzarekiko ia paralelo mantentzen dira, noria eta errota multzoraino.

Errepide nagusira atera eta hau gurutzatuz mendi erpinetik doan bidexka segitu beharko dut gotorleku karlista aldera.

Gune hidraulikoa

Bere kontserbazio-egoera onagatik, landaretzarik gabe, diagonalaren trazadura orokorraren barruan dikearen uhinak hobekien ikusten diren presa txikietako bat da.

Presa txikiak ura biltzeko sortutako inbutuan, borondatezko bi ur-hartune daude, biak eskuineko ertzean eta biak lurpeko ibilbidekoak. Lehenengoak, dikearen hasieraren ia parean, ura hornitzen du Sastago I zentral hidroelektrikora, eta bigarrenak, norialetik 200-300 metrora, Sastagoko ubidea deritzonera, antzina, Don Blascoren tutura, zeinarekin Sastagoko lursailak ureztatzen baitira.

Gune hidraulikoa

Bidegurutze batetara iritsiko naiz eta ezkerreko aldetik jarraituko dut, ibilbidearen hasierako bidegurutzera iristeko eta bertatik aldapan gora gotorlekua eta terrazara iristeko.